مرکبات در طب سنتی

لیمو
لیمو دارای انواع ترش، شیرین و میخوش است.
پوست و دانه لیمو دارای مزاج گرم و خشک است، بافت خوراکی لیمو ترش دارای مزاج سرد و خشک بوده، اما مزاج نوع کاملا شیرین آن، گرم و تر است که گرمی آن بسیار کم بوده و لذا رطوبت آن غلبه دارد و چون رطوبت معمولا با سردی همراه میشود بنابراین اشکالی ندارد به آن سرد و تر گفته شود.
برخی لیمو شیرین‌ها دارای رگه تلخی در خود هستند که آن تلخی هم خاصیت دارد چرا که مزاج گرم دارد بنابراین لیموشیرین‌هایی که رگه تلخی دارند از نظر مزاج کمی متعادل‌ترند و افراد (مخصوصا سرد مزاجان) می‌‌توانند با خیال راحت از آنها استفاده کنند.
بنابر این مشاهده می‌‌شود همه مزاج‌ها در این میوه جمع هستند. بطورکلی مزاج مرکبات رو به سرد و تر است و فقط انواع بسیار شیرین مختصری گرمی دارند.
از این رو انتظار ایجاد رطوبت در بدن داریم. پس در فصل پاییز که مزاج بدن به تبعیت از مزاج فصل، رو به خشکی می‌رود، مصرف لیمو شیرین برای اکثر افراد توصیه می‌‌شود.
امروزه هم توسط پزشکان برای افراد دچار سرماخوردگی و عفونت‌های تنفسی ویروسی مصرف لیموشیرین بخاطر خواص زیاد آن توصیه می‌‌شود. اگر لیمو به طور کامل یعنی به همراه پوست و دانه در دستگاه آبگیری انداخته شود، آب حاصله سردی کمتری نسبت به آب خالص بافت لیمو دارد لذا سردی و تری آن کمتر است.
بسیاری از گلودردها یا گرفتگی‌های صدا و حلق و مشکلات امروزه که معمولا همراه با تورم و قرمزی و خارش ته حلق یا حنجره همراه هستند و در فصل پاییز هم بیشتر رخ می‌‌دهند با مصرف لیمو از آنها پیشگیری شده و یا روند بهبودی را تسریع می‌‌بخشد.
لیمو حالت التیام بخش برای حلق و حنجره و سلول‌های مخاطی ملتهب این نواحی دارد. لیمو ترش برای سردمزاجان و اعصاب و سرفه زیان آور است اما لیمو شیرین این عوارض را نداشته، بلکه باعث تمدد اعصاب و بهبود بیخوابی که در پاییز شایع است نیز می‌‌شود زیرا رطوبت مناسبی برای مغز تامین کرده و از سوء مزاج خشک مغزی جلوگیری می‌‌کند.
در نتیجه شخص خواب آرامتر و بهتر و نیز کنترل بیشتری روی اعصاب خواهد داشت. لیمو برای مشکلات ناشی از گرمی و خشکی مزاج و مخصوصا خشکی بسیار مفید است.
برای سرفه‌های خشک که ممکن است ناشی از حساسیت یا درجاتی از آسم باشد و این مشکلات نیز در پاییز شایع تر است لیمو شیرین بسیار مفید است مخصوصا اگر همراه عسل و یا پودر نبات کمی شیرین شود که خود عسل نیز برای سرفه مفید است.
افراد می‌‌توانند پودر نبات یا عسل را در داخل آب لیمو حل نموده و یا لیمو را از وسط دو نیم کرده مقداری پودر نبات را روی مغز میوه ریخته و دو نیمه را دوباره روی هم قرار دهند و چند دقیقه (10-5) در دمای اتاق بماند تا نبات حل شده و به داخل بافت میوه نفوذ کند که هم خودش خوردنی‌تر شده و هم خواص آن برای سیستم تنفسی و مغزی افزایش یابد.
مرکبات با توجه به این که دارای رطوبت می‌‌باشند به رفع یبوست (شایع در پاییز) در افراد خشک مزاج نیز کمک می‌‌کنند.
لیموترش مزاج سرد و خشک دارد. اصولا طعم ترش همانگونه که قبلا گفته شده دارای مزاج سرد و خشک است بنابراین لیموترش در فصول گرم بهتر است مصرف شود.
گرچه امروز به دلیل تنوع رژیم‌ها در فصول سرد هم استفاده می‌شود مخصوصا بعنوان چاشنی و مصلح در کنار غذاهای چرب و شیرین و عادت امروزه این است که در کنار کباب‌ها لیموترش یا نارنج گذاشته می‌شود اینها می‌توانند مضرات غذاهای چرب، شیرین و سنگین را کم کنند و هضم آنها را راحت کنند.
بنابراین یکی از خواص مهم لیموترش ملطف و قاطع (قطع کننده و شکننده مولکول‌های بزرگ غذایی) بودن آن است (هضم ماده غذایی را سبک می‌کند یعنی اصطلاحا لطیف می‌کند).
بنابراین برای افرادی که مزاج‌های گرم و مرطوب دارند یا دچار غلظت خون هستند بهتر و مفید تر است چون در بدن ایشان مواد مانده درون بدن سخت شده‌اند و پیوندهای محکم در ساختار مولکولی خود برقرار کرده‌اند و براحتی هضم و از بدن دفع نمی‌شوند، لذا لیموترش باعث می‌شود این مواد تجزیه و تبدیل به اجزای سبک شود و اصطلاحا نضج (پختگی و رسیده شدن) یابند و بنابراین به مصرف بدن رسیده یا به آسانی دفع می‌‌شوند.
پس لیموترش پاک کننده مجاری درون اعضای بدن نظیر کبد،‌ معده و روده بوده و آنها را  از مواد زائد قدیمی و سفت شده پاکسازی می‌‌کند.
می‌‌توان گفت مصرف این میوه برای گرم مزاجان واجب و ضروری است مخصوصاً در فصول گرم بهتر است هر روز از لیموترش استفاده کنند؛ ولی سردمزاجان باید احتیاط کنند مخصوصا در فصل پاییز که طبعش سرد است که اگر در مصرف لیموترش زیاده روی کنند گرفتار ضعف در سیستم عصبی، سرفه و یا گرفتگی عضلات نفخ و درد مفاصل می‌شوند.
همانگونه که می‌دانیم در فصول پاییز بعضی مشکلات مثل درد مفصل و افسردگی زیاد می‌‌شود که با مصرف مواد ترش به آن دامن زده می‌شود.
در گرم مزاجان برای جوش‌های صورت، التهابات گلو و حلق (چون سرماخوردگی هم ایجاد التهاب و سرخی در دهان و حلق و لوزه می‌‌کند) مصرف این خنکی‌جات، هم باعث پایین آمدن تب و هم باعث بهبود التهابات حلق و حنجره و لوزه‌ها خواهد شد.
اگر شخصی از مصرف لیموترش تنها دچار عارضه می‌شود می‌تواند با مصلح آن یعنی به صورت شربت لیمو استفاده کند (لیموناد – شربت آبلیمو). در این صورت عارضه ناشی از سردی به معده نمی‌رسد. (برای سردمزاجان کمتر ضرر دارد) گرم مزاجان بهتر است خود لیمو را استفاده کنند و کمتر شربت مصرف کنند.
شربت لیمو تقویت کننده معده و ضد سودا و صفراست. شربت به لیمو نیز برای معده و قلب و مغز مفید بوده و برای درست کردن آن باید 2 جزء آب به، 1 جزء آب لیمو و یک سوم جزء شکر را به قوام آورد.
 
 
 
  
نارنج
مزاج سرد و خشک دارد تقریبا هم درجه لیمو است و البته هر کدام ترش‌تر باشند میزان سردی و خشکی آنها بیشتر است. نارنج حالت لزجی دارد که این لزوجت برای سرفه‌ها و مشکلات مجاری هوایی که ناشی از حرارت و خشکی است بسیار مفید است.
التیام‌بخش مجاری هوایی و حنجره‌ها است مخصوصا اگر به صورتی که در ادامه آورده‌ایم  مصرف شود. نارنج از وسط به دو نیم شده تخم‌های درون آن را در آورند مقداری نبات کوبیده شده روی آن بپاشند و کمی به آن حرارت دهند تا حد نزدیک به جوش آب (برای مدت کوتاه) به طوری که این مواد با هم مخلوط شده و نرم شوند (در این حالت طبع آن متعادل شده) و داروی خوبی برای قفسه سینه و مجاری هوایی است چون ترشی آن گرفته می‌شود.
زیرا ترشی محرک سینه است با این دستور ضرر آن از بین می‌رود طبیعتاً برای مهار صفرا و و حرارت بسیار مفید است و فواید ذکر شده در مورد لیمو برای نارنج هم صدق می‌کند.
زیاد بوئیدن بهار نارنج بی خوابی ایجاد می‌کند. از این خاصیت می‌توان در مواقع نیاز به رفع خواب آلودگی استفاده کرد.
اگر نگران خواب آلودگی در کلاس درس یا جلسه امتحان هستید یک شیشه کوچک از عطر بهارنارنج را همراه خود داشته باشید و در صورت خواب آلودگی آن را ببویید. گلاب مصلح (اصلاح کننده ضرر) بهار نارنج است.
نارنگی
مانند لیمو نوع ترش نیز دارد ولی عمدتا شیرین است. اگر ترش باشد مزاج آن سرد و خشک است ولی معمولا طبع آن سرد و تر بوده گاهی در مواردی که خیلی شیرین باشد مختصری بسمت حرارت می‌‌رود که البته در بدن خودش را نشان نمی دهد بنابراین نارنگی هم رطوبت بخش خوبی به بدن است، غذاییت کمی دارد و در رژیم‌های لاغری با مزاج گرم خوب است. مفرح بوده و برای قلب مفید است.
حالت خفقان در سینه و تنگی نفس را برطرف می‌‌کند از اینرو در افراد دچار سرماخوردگی نیز توصیه می‌‌شود.
نارنگی کم کننده تیزی و شدت ماده صفرا در خون است، بنابراین کسانی که دچار حرارت بدنی حتی در فصول سرد مثل پاییز می‌‌شوند یا سوزش گلو یا خارش پوست پیدا می‌‌کنند خیلی از نارنگی نفع می‌‌برند.
حرارت زائد کبد و معده را کم کرده و گرگرفتگی دوران یائسگی که عمدتا بدلیل خشکی نامحسوس پوست و انسداد منافذ پوستی است را بهبود نسبی می‌‌بخشد.
در فصل پاییز که معمولا غذاهای با مزاج گرم و مقوی بیشتر مصرف می‌‌شوند احتمال بروز حرارت کبد و معده و نیز افزایش صفرا هم زیاد شده لذا مصرف نارنگی و سایر مرکبات به رفع این مشکلات کمک می‌‌کنند و تشنگی را فرو می‌‌نشانند.
مرکبات و نارنگی عمدتا باعث افزایش ادرار می‌‌شوند لذا برای پاکسازی سیستم کلیوی وکمک به دفع شن ریزه‌های کوچک مفید است.
همچنین باعث برطرف شدن سوزش‌های ناحیه تناسلی مخصوصا در خانم‌ها که ممکن است به غلط تشخیص عفونت بر آنها گذاشته شود مفید است. پرتقال نیز از نظر توضیحات و خواص شبیه نارنگی بوده ولی در کل منافع آن بیشتر از نارنگی می‌‌باشد.
 
 
 
  
بالنگ (ترنج)
در احادیث در کنار انار جزو برترین میوه‌ها آمده است. پیامبر (ص) می‌‌فرمایند: بر شما باد ترنج چرا که دل را نورانی می‌‌سازد و بر توان مغز می‌‌افزاید.
در کتاب کافی از امام صادق (ع) آمده که پس از غذا (معده خالی نباشد) این میوه خورده شود (مخصوصا مربای آن) که در درون انسان بویی چون مشک ایجاد می‌‌کند و بسیار پسندیده تر و بهتر از خوردن با شکم خالی است.
از امام رضا (ع) نقل است که خوردن ترنج در شب چشم را برمی گرداند و کژچشمی به جای می‌‌گذارد (که می‌‌تواند به دلیل سرد بودن مزاج میوه و تشدید آن در شب که مزاج آن هم سرد است باشد).
در کتاب کافی از امام صادق (ع) داستانی نقل شده که شخصی به دلیل مصرف همزمان ترنج و عسل در مقادیر زیاد دچار سنگینی معده شده بود و امام فرمود نان خشک بخورد و خوب شد (این می‌‌تواند به دلیل جذب رطوبت زائد توسط نان خشک دارای بذرهای گرم همچون زنیان یا زیره باشد). در کتاب کافی به نقل از امام رضا (ع) آمده که پیامبر خدا به نگریستن به ترنج سبز و سیب سرخ علاقه داشتند.
این گیاه از خانواده نارنج بوده که نوع کوچک آن را ترنج و نوع بزرگ آن را بالنگ می‌‌گویند و در طب به اترج شناخته می‌‌شود. گاهی به اندازه یک خربزه کوچک رشد کرده و وزن آن به یک کیلو می‌‌رسد. پوست زرد طلایی ضخیم با مزاج گرم و خشک داشته که خوشبوست و نگه داشتن آن در دهان باعث خوشبویی دهان می‌‌شود.
گوشت سفید درون آن که کمی شیرین یا ترش است سرد و تر است و ایجاد نفخ می‌‌کند. مغز ترش آن نیز سرد و خشک است. در بسیاری از خواص و توضیحات مانند مرکبات توضیح داده شده فوق می‌‌باشد و معمولا به صورت مربا مصرف می‌‌شود.
مالیدن آب ترش آن به پوست‌های دارای اگزما مخصوصا در گرم مزاجان مفید است.
گریپ فروت
میوه ای است بزرگ بسیار آبدار با مزاج سرد و تر که رطوبت آن بسیار زیاد است و خاصیت ادرارآوری زیادی دارد.
بیشتر بخاطر اثرات دارویی آن توصیه می‌‌شود. مخصوصا افراد گرم مزاجی که دارای وزن و چربی بالا یا مشکلاتی همچون سنگ کلیه، کبد چرب و غلظت خون هستند، این میوه برای آنها توصیه می‌‌شود زیرا هم باعث پاکسازی مواد زاید از طریق سیستم ادراری شده و هم باعث لاغر شدن آن‌ها می‌‌شود.
این قبیل افراد معمولا مستعد فشار خون و یا قند خون بالا نیز هستند که این میوه برای این مشکلات نیز خوب است.
برای افرادی که افزایش صفرا و جوش‌های پوستی ناشی از حرارت مزاج می‌‌باشند گریپ فروت میوه مناسبی است.
مسلما افراد دارای مزاج سرد و رطوبتی بهیچ وجه نباید از این میوه مخصوصا در زمستان استفاده کنند، زیرا دچار سردی و رطوبت مزاج شده، ممکن است علائمی چون افت فشار، تورم مفاصل، افت حافظه و پر خوابی پیدا کنند.
لیموترش
دارای انواع ترش، شیرین و میخوش است جزو مرکبات طبقه‌بندی می‌شود مزاج آن سرد و تر است که بیشتر لیموشیرین دارای این خاصیت  است و بیشتر رطوبت آن غلبه دارد اما لیموترش مزاج سرد و خشک دارد.
اصولا طعم ترش همانگونه که قبلا گفته شده دارای مزاج سرد و خشک است بنابراین لیموترش در فصول گرم بهتر است مصرف شود.
گرچه امروز به دلیل تنوع رژیم‌ها در فصول سرد هم استفاده می‌شود مخصوصا بعنوان چاشنی و مصلح در کنار غذاهای چرب و شیرین و عادت امروزه این است که در کنار کباب‌ها لیموترش یا نارنج گذاشته می‌شود اینها می‌توانند مضرات غذاهای چرب، شیرین و سنگین را کم کنند و هضم آنها را راحت کنند.
بنابراین یکی از خواص مهم لیموترش ملطف و قاطع بودن آن است (هضم ماده غذایی را سبک می‌کند یعنی اصطلاحا لطیف می‌کند) بنابراین برای افرادی که مزاج‌های گرم و مرطوب دارند یا دچار غلظت خون هستندکه این حالت باعث می‌شود مواد مانده درون بدن که سخت شده‌اند و پیوندهای محکمی برقرار کرده‌اند و براحتی از بدن دفع نمی‌شوند.
لیموترش باعث می‌شود این مواد سبک شودو به حالت نزج پخته شده و به آسانی دفع می‌‌شوند پس پاک کننده اجزا بدن نظیر کبد،‌ معده و روده بوده و آنها را  از مواد زائد قدیمی و سفت شده پاکسازی می‌‌کند پس برای گرم مزاجان واجب و ضروری است مخصوصاً در فصول گرم بهتر است هر روز از لیموترش استفاده کنند ولی سردمزاجان باید احتیاط کنند مخصوصا در فصل پاییز که طبعش سرد است که اگر در مصرف لیموترش زیاده‌روی کنند گرفتار ضعف در سیستم عصبی، سرفه و یا گرفتگی عضلات نفخ و درد مفاصل می‌شوند.
همانگونه که می‌دانیم در فصول پاییز بعضی مشکلات مثل درد مفصل و افسردگی زیاد می‌‌شود که با مصرف مواد ترش به آن دامن زده می‌شود. در گرم مزاجان برای جوش‌های صورت، التهابات گلو و حلق (چون سرماخوردگی هم ایجاد التهاب و سرخی در دهان و حلق و لوزه می‌‌کند) مصرف این خنکی‌جات، هم باعث پایین آمدن تب و هم باعث بهبود التهابات حلق و حنجره و لوزه‌ها خواهد شد.
اگر شخصی از مصرف لیموترش تنها دچار عارضه می‌شود می‌تواند با مصلح آن یعنی به صورت شربت لیمو استفاده کند (لیموناد – شربت آبلیمو). در این صورت عارضه ناشی از سردی به معده نمی‌رسد. (برای سردمزاجان کمتر ضرر دارد) گرم مزاجان بهتر است خود لیمو را استفاده کنند و کمتر شربت مصرف کنند.
در مورد مرکبات بیان شده چند نکته کلی لازم بذکر است
١- مرکبات شیرین مزاج متعادل‌تری دارند یعنی سردی آن‌ها کمتر بوده لذا برای درصد بیشتری از انسان‌ها قابل مصرف و مفید خواهند بود و به همین دلیل نیز هست که اکثر مردم به نوع شیرین مرکبات بیشتر علاقه دارند.
٢- بهتر است از مرکباتی استفاده شود که هم پوست رویی میوه و هم پوست نازک داخل میوه خیلی ضخیم نباشد و هر چه پوسته‌ها نازکتر باشند کیفیت میوه بالاتر بوده و نیز لطیف‌تر است یعنی هضم و جذب آن راحتتر است.
بنابراین کسانی که می‌‌خواهندکمتر دچار نفخ و مشکلات هضمی ناشی از مصرف مرکبات شوند بهتر است نکات فوق را رعایت کنند. نکته دیگر در خصوص مرکبات با کیفیت‌تر، نداشتن هسته و یا داشتن هسته‌های ریز داخل بافت میوه است.
مرکباتی که هسته ندارندکیفیت بالاتری دارند. اندازه میوه نیز بهتر است در حد میانه و رو به درشت باشد.
٣- این میوه‌ها برای گرم مزاجان مفیدتر و کم عارضه تر هستند اما سرد مزاجان هم می‌‌توانند از آنها بهره ببرند؛ به شرطی که از انواع کاملا شیرین، در حد کم، در میانه روز و نه در شب، به تنهایی و نه همراه با میوه یا سردی دیگر استفاده کنند و حتما مصلحات با طعم شیرین و یا قدری تند و تیز بعد از مصرف آنها میل کنند از جمله عسل، زنجبیل، خرما، نبات و پودر زیره یا آویشن.